Zespół Szkolno-Przedszkolny w Strykowie

CHARAKTERYSTYKA ROZWOJOWA DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

Czym jest rozwój poznawczy dziecka?

Rozwój poznawczy dziecka to postęp umiejętności, dzięki którym dziecko poznaje świat. Spostrzeganie, przetwarzanie zdobytych informacji, zapamiętywanie ich oraz komunikacja to najważniejsze funkcje poznawcze. Innymi słowy to uwaga, pamięć, język i logiczne myślenie. Zaczyna się już w pierwszych chwilach jego życia. Wówczas jest ono w pełni zależne od opiekunów i to oni swoją opieką i czułością sprawią, że maluch wyrośnie na samodzielnego człowieka, który rozpoznaje swoje potrzeby i potrafi je zaspokoić. Prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny zapewnia dziecku bliski kontakt z dorosłym: przytulanie, dotyk, mówienie, uspokajanie, gdy płacze.

Doświadczenia z matką (rodzicami) z pierwszych miesięcy życia są dla dziecka podstawą do interpretowania otaczającego go świata i budowania poczucia własnej wartości. ‒ Od tego, jak byliśmy traktowani w niemowlęctwie, w dużym stopniu zależą nasze sposoby nawiązywania kontaktów z innymi, zdobywania akceptacji i zdolność do wchodzenia w bliskie (przyjacielskie i intymne) związki. To, jaką opieką otaczani byliśmy na początku życia, stanowi również podstawę do oceny samego siebie, przekonań co do własnej wartości, możliwości zaspokajania swoich potrzeb i osiągania celów. Jakość więzi z matką (rodzicami) wpływa również na uczuciowość dziecka, na to, czy potrafi ono radzić sobie z trudnościami i stresem, czy umie zapanować nad swoimi emocjami, a także na to, czy i jak potrafi je wyrażać. Zatem rozwój poznawczy dziecka w wieku przedszkolnym w dużej mierze zależy od tego, jakie warunki wzrostu miało we wcześniejszych etapach życia.

Wiek przedszkolny to trzecia faza rozwoju człowieka. Inaczej nazywana jest późnym dzieciństwem, przypada na lata od 3.‒4. do 6.‒7. roku życia. Na początku trzeciej fazy rozwojowej dziecko jest ciekawe świata, gotowe do nauki i podejmowania wyzwań. Choć jeszcze nieporadne i nie do końca samodzielne, rozpoczyna się etap, w którym dzieci częściej spędzają czas pod opieką innych dorosłych niż rodziców. Wynika to z faktu, że w tym wieku dzieci rozpoczynają przygodę z przedszkolem. Spędzają czas w grupie, budują zaufanie, nawiązują nowe relacje i przyjaźnie.

W okresie przedszkolnym następuje dynamiczny rozwój funkcji poznawczych takich jak: pamięć, myślenie, uwaga oraz mowa. Aż do 6 r. ż dziecko dziennie zapamiętuje od 9-10 słów. Oprócz nowych słów dzieci tworzą w tym czasie wiele swoich neologizmów. Pojawiają się takie umiejętności jak tworzenie narracji czy prawidłowej konwersacji. Między 4-5 r. ż. to tak zwany wiek pytań. Główną formą aktywności pozostaje zabawa, przekształcająca się od indywidualnej do grupowej, tematycznej i konstrukcyjnej. Natomiast w zakresie aktywności twórczej dziecka dominuje rysunek (łączący w sobie symboliczne i ikoniczne aspekty oznaczania). Ewoluuje od fazy bazgroł do schematu i symboli graficznych. Dziecko w zakresie doświadczeń społecznych pomiędzy 3-6 r.ż posiada szereg sytuacji zmierzających do coraz większej świadomości siebie: stopniowo zaczyna rozumieć swoje emocje, dostrzega potrzeby innych ludzi, reguluje ekspresję emocji, uczy się zdolności radzenia sobie w wielu sytuacjach, które pozwalają mu kształtować prawidłowe kontakty z rówieśnikami oraz dorosłymi. Osiągnięcia dziecka w dziedzinie rozwoju poznawczego, językowego oraz obrazu własnej osoby są podstawą do rozwoju emocjonalnego.

Rozwój społeczny można rozpatrywać w dwóch punktów widzenia. Jako socjalizacja, czyli integrowanie się z grupą dzieci oraz jako zdolność do budowania wyobrażeń na temat własnego ja, myślenia i działania w różnych sytuacjach. Dla dzieci ważną szkołą społeczną jest uczenie się poprzez zabawę. Szczególnie ważne są zabawy z wchodzeniem i odgrywaniem ról (rodzinnych czy zawodowych). Jest to przestrzeń również do nawiązywania i wzmacniania kontaktów społecznych z rówieśnikami. Zabawy tematyczne wymagają od uczestników negocjacji i kompromisów, co przyczynia się do rozwoju umiejętności współpracy i współdziałania z innymi oraz akceptacji. Dziecko w okresie przedszkolnym zaczyna rozumieć niezwykły charakter kontaktu społecznego, jakim jest przyjaźń. To nadal czas beztroskiej zabawy, radości i uśmiechu, ale także zadań i obowiązków stawianych dziecku. 

W zakresie rozwoju emocjonalnego z typowych emocji w wieku przedszkolnym wymienić można: strach, gniew, złość, radość, wstyd, niechęć czy też zazdrość. Ale właśnie w okresie przedszkolnym uczucia te stają się bardzo wyraziste, zaś ekspresyjność (mimika i pantomimika) wielu czynności służy wyrażaniu przeżyć emocjonalnych. Prawie do końca okresu przedszkolnego wskutek niepełnej dojrzałości układu nerwowego i niewykształconych procesów hamowania – dziecko jest bardzo pobudliwe, szybko przechodzi z jednego stanu emocjonalnego w drugi. W tym wieku charakterystyczny jest egocentryzm – dziecko postrzega i ocenia świat najczęściej przez pryzmat własnej osoby, dlatego dużą rolę odgrywają tutaj kontakty społeczne. W miarę jak dziecko wzrasta, jego sposób wyrażania emocji staje się mniej gwałtowny, by ostatecznie właśnie pod koniec okresu przedszkolnego wkroczyć w etap rozwoju uczuć wyższych – intelektualnych, społecznych, moralnych i estetycznych.

Każde dziecko rozwija się we własnym, zindywidualizowanym tempie i tak właśnie jego rozwój należy rozpatrywać, niemniej poniżej mogą Państwo bardziej szczegółową charakterystykę rozwojową, podzieloną według grup wiekowych w przedszkolu.

W momencie, w którym dziecko idzie do przedszkola, czyli w wieku 3 lat, odczuwa już całą gamę uczuć, choć niekoniecznie potrafi je nazwać i okiełznać. Trzylatki otwierają się na wspólne zabawy znacznie łatwiej niż młodsze dzieci. Chętnie bawią się w grupie, potrafią zrozumieć proste zasady rządzące funkcjonowaniem przedszkolnej grupy oraz wspólną aktywnością. Zaczynają też rozumieć pojęcie własności, czyli co to znaczy, że zabawki są wspólne lub czyjeś. Trzylatki nie potrafią jeszcze dobrze ocenić przebiegu wydarzeń w czasie, czyli co się działo rano, wczoraj lub co będzie jutro, za to potrafią na swój sposób opowiadać o wrażeniach, zdarzeniach ze swojego życia. Trzylatek powinien rozumieć polecenia, np. od pań w przedszkolu, oraz większość słów używanych przez osoby z najbliższego otoczenia. Z kolei jego mowa powinna być zrozumiała nie tylko dla rodziców. To normalne, że trzylatki przekręcają słowa oraz używają wymyślonych samodzielnie, jednak ogółem dziecko na początku trzeciej fazy rozwojowej powinno płynnie komunikować się z otoczeniem. Dzieci w wieku trzech lat wymawiają głoski p, b, m, f, t, d, k, g, ś, dź, ń, ć, h, s, c, z. Dziecko na początku wieku przedszkolnego potrafi logicznie myśleć – rozpoznawać funkcje różnych przedmiotów, np. klamki czy guzików, potrafi prawidłowo pogrupować je tematycznie. Wie, jak otworzyć pudełko czy słoik oraz połączyć pasujące elementy, np. puzzle czy pary przeciwieństw. Chętnie gra w proste gry planszowe i rozumie ich reguły, np. memory. Trzylatki chętnie tworzą i używają wyobraźni – budują, bawią się, odgrywając role czy naśladując rodziców. Dzieci na początku wieku przedszkolnego mają dużą potrzebę samodzielności, chcą się uczyć nowych rzeczy i podejmują ten trud. Najczęściej trzylatki samodzielnie jedzą, myją ręce, wchodzą i schodzą po schodach oraz komunikują i załatwiają potrzeby fizjologiczne (poza nocnym moczeniem, które może trwać do 6. roku życia). Ponadto dzieci w wieku trzech lat rozpoznają kształty oraz identyfikują litery jako pismo, a nie obrazki.

Rozwój poznawczy przedszkolaka ewoluuje z każdym kolejnym rokiem. Etap, w który wchodzą czterolatki, charakteryzuje się przede wszystkim widocznym i nasilonym rozwojem myślenia, zapamiętywania i mówienia. To ten moment, kiedy dziecko zadaje dużo pytań i oczekuje precyzyjnych odpowiedzi. Między 4. a 6. rokiem życia intensywnie rozwija się kora czołowa, czego efektem jest rosnąca zdolność do zaplanowanego i przemyślanego działania. Oczywiście nauka rozciągnięta jest w czasie, na tym etapie dzieci cechuje wielka ciekawość i chęć działania. Pamięć czterolatka jest już znacznie rozwinięta, dzięki czemu orientuje się on w przeszłości i teraźniejszości, porach roku, miesiącach, dniach tygodnia. Dziecko rozumie porządek dnia i zapamiętuje przestrzenie wokół siebie – potrafi samodzielnie rozpoznać drogę do najbliższych miejsc naszego domu. Rozumie sformułowania „z przodu”, „z tyłu”, „w środku”, „obok”, „nad”, „pod” i używa ich poprawnie. W wieku czterech lat dzieci potrafią już opowiedzieć w kilku zdaniach, co im się przydarzyło, lub sformułować zmyśloną historię. Rozwiązują zagadki, potrafią dostrzegać związki przyczynowo-skutkowe. Zabawy stają się coraz barwniejsze i bardziej złożone. Pamięć czterolatka pozwala mu również na naukę rymowanki do wyrecytowania czy zapamiętanie słów piosenki. Najlepiej dzieci zapamiętują osoby, zdarzenia czy słowa, które są dla nich najmilsze, najbardziej atrakcyjne, związane z silnymi odczuciami.

Rozwój poznawczy pięciolatka to szlifowanie pamięci i mowy. Dziecko w wieku pięciu lat potrafi skupić uwagę na ok. 20 minut na zajęciach w przedszkolu i ok. 40 na zabawie, choć potrzeba ruchu nadal jest bardzo duża. Pięciolatek powinien artykułować wszystkie głoski, poza „r”. Wymowę „r” dzieci mogą osiągnąć w wieku 6 lat. Należy jednak zwrócić uwagę, na jaką literę dziecko zamienia „r”. W prawidłowym rozwoju jest to głoska „l”. Pięciolatek potrafi wyjaśnić, do czego służy dany przedmiot, a jeśli nie wie, jak się nazywa, potrafi wymyślić jego nazwę, odwołując się do jego przeznaczenia. Zna kolory, próbuje pisać, a także stara się nazywać swoje uczucia oraz określać różne doświadczenia przymiotnikami: „łatwy”, „trudny” itd.

W wieku sześciu lat dziecko zapamiętuje już nie tylko rymowanki, ale również informacje. Co naturalne – są to najczęściej fakty z zakresu zainteresowań dziecka, ale nie tylko. Szósty rok życia to intensywna nauka liter i cyfr, a także liczenia i pisania. W okresie przedszkolnym dziecko uczy się około 8–10 słów dziennie! W wieku 6–7 lat dzieci używają w mowie około 4500 słów, ale rozumieją co najmniej dwa razy tyle.

Rozwój poznawczy przedszkolaka jest bardzo dynamiczny i może być zróżnicowany. Każde dziecko w swoim tempie rozwija kolejne umiejętności poznawcze, niektóre wykształca z większą trudnością, inne z mniejszą – to zależy od indywidualnych uwarunkowań.

Co zrobić, jeśli dziecko rozwija się wolniej?

Rozwój poznawczy dziecka w wieku przedszkolnym można wspierać. Stymulowanie rozwoju poznawczego przedszkolaka nie wymaga specjalnych kompetencji, wystarczy świadomość etapu, na którym jest dziecko, i odrobina chęci do wspólnej zabawy.

Rozwiązujcie zagadki, układajcie puzzle, główkujcie, czytajcie – wszystko to będzie wspierające dla rozwoju poznawczego przedszkolaka. Pomagaj dziecku zadawać pytania, zachęcaj i pokazuj, jak samodzielnie można znaleźć odpowiedzi. Zawsze atrakcyjną formą rozwoju funkcji poznawczych są eksperymenty. Dzieci je kochają, a przy okazji można ćwiczyć pamięć, motorykę małą, logiczne myślenie, a także rozumienie poleceń. To właśnie w wieku przedszkolnym dzieci nabierają przekonań i skojarzeń związanych z nauką, a te z kolei mają duży wpływ na podejście do obowiązków i rozwijania zainteresowań w szkole.

Jeśli obserwujesz u swojego dziecka opóźniony rozwój umiejętności poznawczych, nie panikuj, bądź blisko i nie krytykuj dziecka za jego wyniki i zachowanie. Postaraj się też ocenić sytuację obiektywnie – to, że inne dzieci w tym samym wieku robią coś sprawniej, nie musi oznaczać, że z twoim jest coś nie tak. Warto mieć jednak świadomość, z czym dziecko ma kłopot i stymulować jego rozwój.

Kiedy wątpliwości co do rozwoju poznawczego twojego dziecka cię niepokoją, skonsultuj się z lekarzem pediatrą. Opinii można zasięgnąć również u nauczycieli przedszkolnych, psychologa dziecięcego czy logopedy – w zależności od tego, jakiego rodzaju trudności obserwujemy u dziecka.

Dla tych Państwa, którzy chcieliby pogłębić wiedzę na temat prawidłowości, możliwie występujących trudności oraz nieprawidłowości rozwoju poznawczego u dzieci w wieku przedszkolnym, zamieszczam dla Państwa artykuły do pobrania.